Zasadniczo wyrok w sporze cywilnym powinien zostać wydany po wysłuchaniu obu stron postępowania. Niemniej jednak, pozwani nie zawsze biorą czynny udział w procesie.
Zdarza się, że pomimo otrzymania korespondencji sądowej, nie podejmują działań w celu złożenia odpowiedzi na pozew, ani nie stawiają się na rozprawie. Czasami też w ogóle nie przedstawiają swojego stanowiska w sprawie.
Jak wynika z art. 339 § 1 Kodeksu Postępowania Cywilnego [KPC] sąd może wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany w wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew. Przepis ten przyznaje sądowi swobodę decyzyjną, to znaczy, że ma możliwość, a nie obowiązek wydania wyroku zaocznego. Natomiast na podstawie art. 340 §1 KPC sąd wyda wyrok zaoczny, jeżeli mimo niezłożenia odpowiedzi na pozew skierowano sprawę do rozpoznania na rozprawie, a pozwany nie stawił się na tę rozprawę albo mimo stawienia się nie bierze w niej udziału. W powyższej sytuacji sąd ma obowiązek wydania wyroku zaocznego, chyba że pozwany wniósł o przeprowadzenie rozprawy pod jego nieobecność lub złożył w sprawie wyjaśnienia na piśmie, bądź ustnie. Wyrokowi zaocznemu nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności – oznacza to, że nadaje się on do prowadzenia egzekucji nawet przed uprawomocnieniem się.
W jaki sposób można odwołać się od wyroku zaocznego? W tym przypadku środkiem odwoławczym dla pozwanego nie jest apelacja, a sprzeciw.
W przypadku spraw cywilnych, stronie niezastępowanej przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej doręcza się wyrok wraz z pouczeniem o przysługujących jej środkach zaskarżenia. Pozwanemu doręcza się dodatkowo pouczenie o obowiązku przedstawienia w sprzeciwie wszystkich twierdzeń i dowodów oraz skutkach niedopełnienia tego obowiązku. Zgodnie z art. 344 Pozwany, przeciwko któremu zapadł wyrok zaoczny, może złożyć sprzeciw w ciągu dwóch tygodni od doręczenia mu wyroku (powodowi przysługuje nie sprzeciw, a apelacja na zasadach ogólnych).
W piśmie zawierającym sprzeciw pozwany powinien przytoczyć zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, oraz wszelkie twierdzenia i dowody, na których opiera swoje stanowisko. Sąd odrzuca sprzeciw niedopuszczalny, złożony po terminie, nieopłacony, czy też dotknięty brakami, których nie usunięto pomimo wezwania (art. 344 § 3 KPC).
Jak wskazano wyżej wyrokowi zaocznemu nadawany jest rygor natychmiastowej wykonalności i nawet mimo wniesienia sprzeciwu, powód może egzekwować wyrok na przykład w drodze egzekucji komorniczej. Pozwany w sprzeciwie może jednak wnieść o zawieszenie rygoru natychmiastowej wykonalności wyroku zaocznego. Aby wniosek taki został uwzględniony należy wykazać, że wyrok ten został wydany z naruszeniem przepisów o dopuszczalności jego wydania albo uprawdopodobnić, że niestawiennictwo pozwanego było niezawinione, a przedstawione w sprzeciwie okoliczności wywołują wątpliwości co do zasadności wyroku zaocznego; innymi słowy, że wyrok zaoczny w ogóle nie powinien zostać wydany, albo że dotychczasowa bierność pozwanego w procesie nie była przezeń zawiniona.
Koszty związane z rozprawą zaoczną oraz wniesieniem sprzeciwu obciążają pozwanego, nawet jeśli wyrok zaoczny zostanie potem uchylony (chyba, że obecność pozwanego była niezawiniona).
Co istotne, wniesienie sprzeciwu (w przeciwieństwie do wniesienia odpowiedzi na pozew lub sprzeciwu od nakazu zapłaty wydanego w postepowaniu upominawczym) jest odpłatne. Opłata wynosi połowę opłaty stosunkowej tzn. tej, którą powód musiał wnieść składając pozew.
Gdy pozwany wniesie sprzeciw od wyroku zaocznego w sposób prawidłowy odpis sprzeciwu doręcza się powodowi i nadaje sprawie dalszy bieg. Po rozpoznaniu sprawy sąd wydaje nowe rozstrzygnięcie, mocą którego:
a. wyrok zaoczny w całości lub części utrzymuje w mocy,
b. wyrok zaoczny uchyla go i orzeka o żądaniu pozwu,
c. pozew odrzuca lub postępowanie umarza.
Od powyższych rozstrzygnięć przysługują normalne środki odwoławcze (tzn. apelacje od wyroków – pkt. a i b, zażalenia od postanowień – pkt. c).
Artykuł powstał w ramach realizowanego przez Stowarzyszenie CIVIS SUM zadania publicznego pt.: „Prowadzenie punktu nieodpłatnej pomocy prawnej i dwóch punktów nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego oraz realizacja zadań z zakresu edukacji prawnej na terenie miasta Zielona Góra w 2024 r.” finansowanego ze środków przekazanych przez Miasto Zielona Góra. Artykuł jest wkładem własnym osobowym do ww. zadania