Dziedziczenie testamentowe

Dziedziczenie testamentowe polega na nabyciu spadku na podstawie sporządzonego przez spadkodawcę testamentu. Testament jest czynnością prawną służącą osobie fizycznej do uregulowania przede wszystkim jego sytuacji majątkowej. Żadną inną czynnością nie można rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci. Tylko oryginał testamentu jest testamentem według przepisów. Jeden testament może sporządzić jedna osoba – np. małżonkowie nie mogą sporządzić wspólnego testamentu. Swoboda testowania oznacza, że osoba fizyczna może dowolnie rozrządzić majątkiem na wypadek swojej śmierci. Testator może powołać do dziedziczenia wybraną przez siebie osobę lub osoby. Nie musi to być osoba fizyczna, gdyż zdolność do dziedziczenia mają wszystkie podmioty prawa cywilnego posiadające zdolność prawną, tj.:

osoby fizyczne
osoby prawne, np. Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, np. gmina/miasto, stowarzyszenia rejestrowe, fundacje, parafie, diecezje i inne terytorialne jednostki organizacyjne kościoła, spółki z o.o., spółki akcyjne i inne.
jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, np. wspólnota mieszkaniowa, osobowe spółki handlowe (spółka jawna, spółka partnerska) i inne.

Testament w całości jak i w części można odwołać w każdym czasie – oczywiście za życia. Zdolność testowania. Nie można sporządzić testamentu przez pełnomocnika ani innego przedstawiciela – tylko osobiście. Testament może sporządzić tylko osoba, która ukończyła 18 lat i nie została ubezwłasnowolniona. Osoba ubezwłasnowolniona nie ma zdolności testowania, tzn. że nie może sporządzić ważnego testamentu. Jeżeli taka osoba nie sporządziła testamentu w czasie, gdy miała pełną zdolność do czynności prawnych, to spadek po niej może zostać nabyty tylko w drodze ustawy, czyli przez spadkobierców ustawowych. Testament jest również nieważny jeżeli zostanie sporządzony:

w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
pod wpływem groźby. Ważność testamentu bada sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

Rodzaje testamentów

Testamenty zwykłe:

własnoręczny (holograficzny) – w całości napisany pismem odręcznym, podpisany imieniem i nazwiskiem pod tekstem, opatrzony datą sporządzenia (brak daty nie powoduje nieważności jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów),
notarialny – sporządzany przez notariusza i własnoręcznie podpisany przez spadkodawcę.
allograficzny (osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić tego testamentu) – ustnie przekazany w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.

Sporządza się protokół, który odczytuje się w obecności świadków i następnie podpisywany jest przez w/w osoby.

Testamenty szczególne (tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu):

ustny – oświadczony w obecności trzech świadków. Tak forma testamentu możliwa jest tylko jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Następnie jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie; można również treść testamentu w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem;
podróżny − podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić taki testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą tj. w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków, sporządza się protokół, który podpisują te osoby i który odczytuje się w ich obecności;
wojskowy – regulowany przez rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej i Ministra Sprawiedliwości z 30.01.1965 r. w sprawie testamentów wojskowych. Taki testament mogą sporządzić jedynie żołnierze Sił Zbrojnych pełniących czynną służbę wojskową, pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych i osoby im towarzyszące.

Ważne pojęcia

Z tematem testamentu łączy się wiele różnych pojęć i instytucji, które z uwagi na swoją obszerność wykraczają poza ramy tego artykułu. Niemniej warto wskazać na najbardziej popularne pojęcia takie jak zapis, polecenie, zachowek czy wydziedziczenie.

Zapis zwykły

Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. W odróżnieniu od powołania do dziedziczenia zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. „Wykonanie zapisu polega na spełnieniu przez obciążonego zapisem (spadkobiercę, lub jednego ze spadkobierców) określonego świadczenia na rzecz zapisobiercy i może nastąpić wskutek zawarcia umowy, np. umowy o przeniesienie własności, umowy przelewu, ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego (np. użytkowania). W sytuacji, gdy osoba, na rzecz której uczyniony został zapis nieruchomości, przyjęła go przez objecie w posiadanie przedmiotu zapisu, lecz odmawia zawarcia ze spadkobiercą obciążonym zapisem umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej na nią własność nieruchomości, spadkobierca uprawniony jest do żądania w drodze powództwa, aby sąd stwierdził obowiązek zapisobiercy do złożenia oznaczonego oświadczenia woli”.

Zapis windykacyjny

Spadkodawca może rozporządzić w testamencie konkretnymi przedmiotami należącymi do spadku na rzecz konkretnych osób. Aby zapis windykacyjny był skuteczny testament musi być sporządzony w formie aktu notarialnego. Oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Polecenie

Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Polecenie może mieć charakter majątkowy lub niemajątkowy. Testator może polecić wskazanej przez siebie osobie by dokonała pewnych czynności na rzecz testatora, osoby trzecie bądź w interesie społecznym (na przykład dziadek może polecić, by po jego śmierci wnuk zaopiekował się babcią.)

Zachowek

Spadkodawca może swobodnie rozrządzać całym swoim majątkiem na wypadek śmierci. Instytucja zachowku stanowi jednak ograniczenie swobody testowania. Osoby najbliższe spadkodawcy, które zostały pominięte w testamencie mają prawo domagać się zachowku od osób powołanych do spadku. Zachowek stanowi pewne „minimum”, którego ma prawo żądać osoba najbliższa spadkodawcy. Osobami uprawnionymi do zachowku są: zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy. Prawo do zachowku oznacza to, że w razie pominięcia tych osób w testamencie mogą one domagać się od spadkobierców zapłaty kwoty równej zachowkowi, chyba że już otrzymały od spadkodawcy darowizny takiej wartości. Wysokość zachowku jest pochodną udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej, gdyby dziedziczyła z ustawy. Jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, to przysługuje jej dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Pozostałym uprawnionym przysługuje zachowek wysokości połowy udziału spadkowego, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Zachowek jest zawsze ekwiwalentem pieniężnym. Tzn. że uprawniony do zachowku nie może żądać od spadkobiercy określonych przedmiotów należących do spadku. Żądać można tylko kwoty pieniężnej będącej równowartością przysługującego zachowku. Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu, a w przypadku roszenia o uzupełnienie zachowku z tytułu zapisu windykacyjnego lub darowizny − z upływem pięciu lat od otwarcia spadku.

Wydziedziczenie

Wydziedziczenie oznacza pozbawienie prawa do zachowku. Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli dana osoba:

wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

UWAGA! Osoba wydziedziczona jest traktowana tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. To oznacza, że uprawnione do zachowku staną się jej dzieci.